Dehb (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite bozukluğu) Nedir?

Çok ya­ra­maz, aşırı ha­re­ket­li ve çok dik­kat­siz diye ni­te­len­dir­di­ği­niz ço­cu­ğu­nuz­da dik­kat ek­sik­li­ği ve hi­pe­rak­ti­vi­te bo­zuk­lu­ğu ola­bi­le­ce­ği­ni hiç dü­şün­dü­nüz mü?

Dik­kat ek­sik­li­ği ve hi­pe­rak­ti­vi­te gü­nü­müz­de en sık kar­şı­laş­tı­ğı­mız nö­ro­ge­li­şim­sel bo­zuk­luk­lar­dan bi­ri­si­dir. Ço­cuk­lar­da daha yay­gın gö­rül­se de ye­tiş­kin­ler­de de bu dav­ra­nış bo­zuk­lu­ğu bu­lu­na­bil­mek­te­dir. DEHB (dik­kat ek­sik­li­ği ve hi­pe­rak­ti­vi­te bo­zuk­lu­ğu), ço­cuk­lar­da hi­pe­rak­tif ha­re­ket­ler, dik­kat da­ğı­nık­lı­ğı, odak­la­na­ma­ma, kon­sant­ras­yon bo­zuk­lu­ğu ve dür­tü­sel dav­ra­nış­lar or­ta­ya çı­ka­ran bir du­rum­dur. Ame­ri­kan Psi­ki­yat­ri Bir­li­ği [APA] ta­ra­fın­dan şu şe­kil­de ta­nım­lan­mak­ta­dır: Dik­kat ek­sik­li­ği veya aşırı ha­re­ket­li­lik/dür­tü­sel­lik be­lir­ti­le­ri­nin yedi yaş­tan önce baş­la­dı­ğı, en az altı ay sür­dü­ğü, ço­cu­ğun yaşı ve ge­li­şim dü­ze­yiy­le uyum­suz bir bi­çim­de devam et­ti­ği ve be­lir­ti­le­rin en az iki or­tam­da ser­gi­len­di­ği ruh­sal bir bo­zuk­luk­tur. (Ame­ri­kan Psi­ki­yat­ri Bir­li­ği [APA], 1994)
1-Dik­kat: İnsa­nın zihin gü­cü­nün her­han­gi nesne ya da olay üze­rin­de yo­ğun­laş­ma­sı­na dik­kat denir. Du­yum­dan bel­lek ve öğ­ren­me­ye kadar tüm bi­liş­sel sü­reç­le­ri et­ki­le­yen bir üst sü­reç­tir. Dik­kat sa­ye­sin­de be­lir­li uya­ran­la­rın bi­lin­ci­ne va­rı­rız ve di­ğer­le­ri­ni bi­linç ala­nı­na sok­ma­yız. Dik­kat bir çeşit esnek süz­geç gibi dü­şü­nü­le­bi­lir.
2-Hi­pe­rak­ti­vi­te: Hi­pe­rak­ti­vi­te, ola­ğan­dı­şı ha­re­ket­li­lik veya anor­mal de­re­ce­de aktif olma du­ru­mu­na de­nil­mek­te­dir.
3-Dür­tü­sel­lik: Dür­tü­sel­lik, kı­sa­ca ki­şi­nin dav­ra­nış­la­rı­nın so­nu­cu­nu dü­şün­me­den plan­sız bir şe­kil­de ha­re­ke­te geç­me­si ola­rak ta­nım­la­na­bi­lir.
4-Za­man­la­ma: he­de­fe hızlı ve doğru za­man­da basma ye­ti­si­dir.

DEHB Tür­le­ri Ne­ler­dir?

Men­tal Bo­zuk­luk­la­rın Teş­his ve İsta­tis­tik El Ki­ta­bı,5. bas­kı­ya (DSM-5) göre 3 tür hi­pe­rak­ti­vi­te ve dik­kat ek­sik­li­ği türü var­dır:
1) Bi­le­şik Tip: Hem dik­kat ek­sik­li­ği hem de hi­pe­rak­ti­vi­te be­lir­ti­le­ri­nin bir arada gö­rül­dü­ğü tip­tir. Kom­bi­ne tipte de­ni­lir.
2)Dik­kat­siz­li­ğin Önde Gel­di­ği Tip: Dik­kat ek­sik­li­ği­nin ön plan­da ol­du­ğu tip­tir.
3)Hi­pe­rak­ti­vi­te-Dür­tü­sel­li­ğin Önde Gel­di­ği Tip: Hi­pe­rak­ti­vi­te­nin yani aşırı ha­re­ket­li­li­ğin gö­rül­dü­ğü tip­tir.

DEHB NEDEN OLUR?

Ge­ne­tik yat­kın­lı­ğın söz ko­nu­su ol­du­ğu DEHB’in ne­de­ni hala tam ola­rak or­ta­ya ko­na­ma­mış­tır, DEHB, do­pa­min kim­ya­sa­lı­nın dü­şük­lü­ğü ve beyin me­ta­bo­liz­ma­sı­nın bey­nin dik­ka­ti ve sos­yal mu­ha­ke­me­yi kont­rol eden böl­ge­le­rin­de daha zayıf ol­ma­sı ne­de­niy­le dik­kat­siz­lik, hi­pe­rak­ti­vi­te ve dür­tü­sel­lik ile ka­rak­te­ri­ze nö­ro­ge­li­şim­sel bo­zuk­luk­la­rın­dan bi­ri­dir. hi­pe­rak­ti­vi­te so­ru­nu­nun oluş­ma­sın­da; bi­yo­lo­jik, psi­ko­lo­jik, ge­ne­tik ve sos­yal et­ken­le­rin kat­kı­sı ol­du­ğu dü­şü­nül­mek­te­dir. Dik­kat ek­sik­li­ği bu­lu­nan ki­şi­ler­de ortak ola­rak, ge­ne­tik geçiş(ebe­veyn veya kar­deş­te bu­lun­ma­sı), beyin ha­sa­rı­na neden olan trav­ma, anne kar­nın­da ya da erken yaş­lar­da çe­şit­li çev­re­sel risk­le­re maruz kalma, ha­mi­le­lik sü­re­cin­de alkol ile si­ga­ra kul­la­nı­mı ve erken doğum gibi bul­gu­lar tes­pit edil­miş­tir. Ço­cuk­luk ça­ğı­nın en yay­gın so­run­la­rın­dan bi­ri­dir ve bir tür dav­ra­nış bo­zuk­lu­ğu­dur. Temel fak­tör ge­ne­tik ol­ma­sı­dır.
Anne ba­ba­dan alı­nan bazı gen­le­rin ve bazı çev­re­sel fak­tör­le­rin et­ki­siy­le be­yin­de dik­kat ve dav­ra­nış kont­ro­lün­den so­rum­lu olan böl­ge­le­rin ya­pı­sal ve iş­lev­sel ola­rak fark­lı­lı­ğı so­nu­cun­da or­ta­ya çıkan bir bo­zuk­luk ol­du­ğu söy­le­ne­bi­lir.

DEHB BELİRTİLERİ NE­LERDİR?

Hi­pe­rak­ti­vi­te bo­zuk­lu­ğu ge­nel­lik­le be­bek­lik dö­ne­min­de or­ta­ya çıkar ve ancak çocuk okula baş­la­dı­ğın­da be­lir­gin­le­şir. Göz­lem­le­nen semp­tom­lar, yaş, cin­si­yet ve bi­rey­sel özel­lik­le­re göre de­ğiş­mek­le bir­lik­te gün­lük ha­ya­tı ciddi de­re­ce­de et­ki­ler. Bazı yay­gın DEHB be­lir­ti­le­ri ara­sın­da şun­lar yer alır:
1-Dik­kat ek­sik­li­ği be­lir­ti­le­ri:
• Dik­ka­tin kolay da­ğıl­ma­sı
• Zih­ni­ni zor­la­ma­sı ge­re­ken iş­ler­den ka­çı­nıp, sı­kıl­mak
• Ak­ti­vi­te­den çabuk sı­kı­lıp, fark­lı bir şeye yö­nel­mek
• Unut­kan­lık
• Ders ba­şa­rı or­ta­la­ma­sı­nın al­tın­da kal­mak
• Odak­la­na­ma­mak
• De­tay­la­ra dik­kat et­me­mek
• An­la­tı­lan­la­rı din­le­me­mek
• Ta­li­mat­la­rı uy­gu­la­ma­mak
2-Hi­pe­rak­ti­vi­te be­lir­ti­le­ri:
• Ye­rin­de du­ra­maz­lar,
• Otur­ma­sı ge­rek­ti­ği halde otu­ra­maz­lar,
• Ses­siz sakin oyun oy­na­mak­ta güç­lük çe­ker­ler,
• Yerli yer­siz koşup tır­ma­nır­lar,
• Çok ko­nu­şur­lar,
• Her zaman bir şey­ler­le uğ­ra­şır­lar,
• Sü­rek­li ola­rak el veya ayak­la­rı­nı oy­nat­mak

3-Dür­tü­sel­lik be­lir­ti­le­ri:
• Çoğu zaman so­ru­lan soru ta­mam­lan­ma­dan ce­va­bı­nı ya­pış­tı­rır­lar,
• Olay­la­ra ya da ko­nuş­ma­la­ra mü­da­ha­le edip ya­rı­da ke­ser­ler.
• Sı­ra­la­rı­nı bek­le­mek­te zor­la­nır­lar
• Baş­ka­la­rı­nın sö­zü­nü kes­mek ve dü­şün­me­den ko­nuş­mak
• Dav­ra­nış­la­rı­nın so­nuç­la­rı­nı dü­şün­me­den ha­re­ket etmek
• Teh­li­ke­li du­rum­lar­da risk alma eği­li­min­de olmak
• İliş­ki­ler­de sıkça sorun ya­şa­mak

DEHB Ta­nı­sı Nasıl Konur?

Teş­his için özgül tek bir test veya tah­lil ne yazık ki yok­tur. Ço­cu­ğun sos­yal et­ki­le­şi­mi­ni ve aka­de­mik ba­şa­rı­sı et­ki­le­yen dik­kat ek­sik­li­ği ve hi­pe­rak­ti­vi­te bo­zuk­lu­ğu önem­li bir ra­hat­sız­lık­tır. Bu so­ru­nun teş­hi­si ise psi­ki­yat­rik de­ğer­len­dir­me, ölçüm araç­la­rı ile aile­den ve öğ­ret­men­den alı­nan bil­gi­le­rin ışı­ğın­da ko­nul­ma­lı­dır. 4 ya­şın­dan önce ço­cu­ğun ha­re­ket­le­ri ve mi­za­cı sık de­ğiş­ti­ği için sık­lık­la has­ta­lık okul ça­ğın­da teş­his edi­lir. Bu ne­den­le hi­pe­rak­ti­vi­te ta­nı­sı ko­nu­la­bil­me­si için ço­cu­ğun 6 yaş ve üze­rin­de ol­ma­sı, mev­cut be­lir­ti­le­rin 6 aydan uzun süre gö­rül­me­si ge­re­kir.​Diğer yan­dan ayı­rı­cı ta­nı­da ti­ro­id test­le­ri, EEG, kan in­ce­le­me­si veya nö­ro­lo­jik in­ce­le­me bazen ge­rek­li­dir.
Tanı aşa­ma­sın­da temel 4 soru
1- DEHB var mı?
2- DEHB’ bin alt tipi ve şid­de­ti nedir?
3- Eşlik eden başka bir psi­ki­yat­rik bo­zuk­luk var mı?
4- an­ne-ba­ba­da dehb ya da başka psi­ki­yat­rik sorun var mı?

DEHB TEDAVİSİ NASIL OLUR?

Te­da­vi­si için dok­tor, aile ve okul ara­sın­da iş­bir­li­ği­ne ih­ti­yaç var­dır. ki­şi­nin ge­rek­si­nim­le­ri­ne göre kap­sam­lı ve özel bir te­da­vi planı oluş­tu­ru­lur. Te­da­vi­nin en önem­li aşa­ma­sı­nı çocuk ve aile­nin bo­zuk­luk hak­kın­da bil­gi­len­di­ril­me­si oluş­tu­rur. DEHB ile il­gi­li yan­lış bil­gi­ler ve ön­yar­gı­lar dü­zel­ti­lip, bo­zuk­lu­ğun be­lir­ti­le­ri, seyri, te­da­vi­si hak­kın­da bilgi ve­ril­me­li­dir. Te­da­vi için altın dönem okul ön­ce­si ve okul ça­ğı­nın ilk yıl­la­rı­dır. Te­da­vi­nin ba­şa­rı­sın­da he­ki­min dı­şın­da öğ­ret­men­ler ve aile­ye de önem­li gö­rev­ler düş­mek­te­dir. Bütün bo­zuk­luk­la­rın te­da­vi­sin­de amaç, ço­cu­ğun yaşam ka­li­te­si­ni yük­selt­mek­tir ve te­da­vi­nin ba­şa­rı­sı tek ba­şı­na ila­cın ba­şa­rı­sı­na bağlı de­ğil­dir. Dik­kat ek­sik­li­ği ve hi­pe­rak­ti­vi­te bo­zuk­lu­ğu te­da­vi­si için sa­de­ce psi­ko­te­ra­pi ya da ilaç te­da­vi­si uy­gu­la­na­bi­le­ce­ği gibi her iki yön­tem be­ra­ber de uy­gu­la­na­bi­lir. Ço­cu­ğun ge­li­şim dü­ze­yi, ya­şa­dı­ğı zor­lu­ğun dü­ze­yi, bi­yo­lo­jik ge­li­şim du­ru­mu göz önün­de bu­lun­du­ru­la­rak uygun te­da­vi dü­zen­le­nir.
DEHB te­da­vi­sin­de kul­la­nı­lan yön­tem­ler: Dav­ra­nış de­ği­şi­mi, an­ne-ba­ba eği­ti­mi, aile te­ra­pi­si, sos­yal be­ce­ri eği­ti­mi, aka­de­mik be­ce­ri eği­ti­mi, bi­rey­sel psi­ko­te­ra­pi, bi­liş­sel dav­ra­nış­çı te­ra­pi gibi bir­çok psi­ko­sos­yal mü­da­ha­le yön­te­mi var­dır. PSİKOLOG RÜ­MEY­SA BORAN